Theo triết lý Y học Cổ truyền (YHCT), cơ thể con người là một tiểu vũ trụ thống nhất, nơi mọi bộ phận đều có mối liên hệ mật thiết với nhau. Mắt, không chỉ là cơ quan thị giác mà còn được coi là “Cửa sổ của Linh Hồn” (Thần Môn) và là nơi phản ánh rõ rệt tình trạng sức khỏe của các tạng phủ bên trong, đặc biệt là Ngũ Tạng (Tâm, Can, Tỳ, Phế, Thận).
Trong hệ thống Ngũ Hành (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ), mỗi tạng phủ và mỗi khu vực của mắt đều được quy về một hành, tạo nên một bản đồ chẩn đoán và điều trị độc đáo.
⚠️ LƯU Ý QUAN TRỌNG: Nội dung chỉ mang tính chất tham khảo và minh họa kiến thức. Việc chẩn đoán và điều trị bệnh cần tuyệt đối tuân thủ theo phác đồ và chỉ định của Bác sĩ Y học Cổ truyền. Không tự ý áp dụng.
Mối Liên Hệ Giữa Mắt và Ngũ Tạng, Ngũ Hành
Theo học thuyết Ngũ Luân (năm vòng) và Bát Quách (tám vùng) của YHCT, các bộ phận khác nhau của mắt ứng với Ngũ Tạng như sau:
| Khu vực của Mắt (Ngũ Luân) | Ngũ Tạng Tương Ứng | Ngũ Hành Tương Ứng | Biểu hiện Rối Loạn Tạng Phủ |
| Đồng Tử (Huyền Phủ Luân) | Thận | Thủy | Đồng tử co giãn bất thường, nhìn mờ về đêm, sợ ánh sáng. |
| Tròng Đen (Phong Luân) | Can (Gan) | Mộc | Mờ mắt, khô mắt, quáng gà, mắt giật (máy mắt). |
| Khóe Mắt (Hỏa Luân) | Tâm (Tim) | Hỏa | Đỏ mắt, có mộng thịt (lòng trắng lấn vào tròng đen), viêm kết mạc. |
| Lòng Trắng (Khí Luân) | Phế (Phổi) | Kim | Lòng trắng vàng (vàng da), có đốm hoặc tia máu bất thường. |
| Mi Mắt (Nhục Luân) | Tỳ (Lá Lách) | Thổ | Mi mắt sụp, mi mắt sưng phù, lẹo mắt (chắp, lẹo). |
1. Can (Gan) – Hành Mộc – Tròng Đen (Phong Luân)
-
Tạng chủ: Can chủ về cân, khai khiếu ra mắt, có chức năng tàng huyết và sơ tiết khí cơ.
-
Biểu hiện bệnh lý: Khi Can huyết hư hoặc Can dương vượng sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến thị lực.
-
Can Huyết Hư: Khô mắt, mờ mắt, nhìn vật như có màng che, quáng gà (không nhìn rõ khi trời tối).
-
Can Hỏa Vượng/Phong Động: Mắt đỏ, sưng đau, chảy nước mắt, hoa mắt, chóng mặt, máy mắt (mí mắt giật liên tục).
-
2. Thận – Hành Thủy – Đồng Tử (Huyền Phủ Luân)
-
Tạng chủ: Thận tàng tinh, tinh sinh tủy, tủy lên não, tinh hoa của Thận khí đi lên nuôi dưỡng mắt.
-
Biểu hiện bệnh lý:
-
Thận Tinh Suy: Thị lực giảm sút nghiêm trọng, mờ mắt kéo dài, đục thủy tinh thể, cườm khô. Đồng tử thường có biểu hiện không linh hoạt, nhìn không rõ ở xa hoặc về đêm.
-
3. Tâm (Tim) – Hành Hỏa – Khóe Mắt (Hỏa Luân)
-
Tạng chủ: Tâm tàng thần, chủ về huyết mạch. Mạch máu ở khóe mắt và kết mạc (lòng trắng) chịu sự chi phối của Tâm.
-
Biểu hiện bệnh lý:
-
Tâm Hỏa Vượng: Khóe mắt đỏ rực, cảm giác nóng rát, có thể dẫn đến viêm kết mạc cấp, mộng thịt phát triển. Huyết mạch ở mắt sung huyết.
-
4. Tỳ (Lá Lách) – Hành Thổ – Mi Mắt (Nhục Luân)
-
Tạng chủ: Tỳ chủ vận hóa thủy cốc, sinh ra khí huyết để nuôi dưỡng cơ bắp (nhục) và có chức năng thăng thanh (nâng đỡ).
-
Biểu hiện bệnh lý:
-
Tỳ Khí Hư: Mi mắt sụp (sụp mi), mi mắt sưng phù (do Tỳ không vận hóa được thủy thấp), chắp lẹo tái phát nhiều lần (do Tỳ Hư sinh thấp nhiệt).
-
5. Phế (Phổi) – Hành Kim – Lòng Trắng (Khí Luân)
-
Tạng chủ: Phế chủ về khí và da lông, liên quan đến thủy đạo và vệ khí bảo vệ cơ thể.
-
Biểu hiện bệnh lý:
-
Phế Nhiệt: Lòng trắng có các tia máu đỏ.
-
Phế Táo/Hư: Lòng trắng khô, dễ bị kích ứng, có các đốm trắng hoặc vàng bất thường (thường là biểu hiện liên quan đến bệnh ngoài da hoặc miễn dịch, được YHCT quy về Phế).
-
Cách Bồi Bổ Mắt Theo Nguyên Tắc Ngũ Tạng, Ngũ Hành
Việc bồi bổ mắt phải tuân theo nguyên tắc “Bổ Can, Ích Thận, Kiện Tỳ”, trong đó Can và Thận là quan trọng nhất.
1. Bồi Bổ Can (Mộc) – Chữa Gốc Mờ Mắt
-
Mục đích: Tư âm dưỡng huyết, bình can tiềm dương.
-
Thực phẩm: Các loại thực phẩm có màu xanh lá cây đậm (rau chân vịt, cải xoăn, bông cải xanh), gan động vật (dùng điều độ), quả mọng (việt quất, dâu tây).
-
Thảo dược:
-
Bổ Can Huyết: Kỷ tử (câu kỷ tử), Đương quy, Bạch thược, Cúc hoa.
-
Bình Can Tiềm Dương: Thiên ma, Câu đằng.
-
-
Bài thuốc tiêu biểu: Kỷ Cúc Địa Hoàng Hoàn (chủ yếu dưỡng Can Thận âm).
-
Mát-xa: Nhẹ nhàng day ấn huyệt Thái Xung (ở mu bàn chân), Can Du (sau lưng).
2. Bồi Bổ Thận (Thủy) – Tăng Cường Tinh Khí
-
Mục đích: Bổ Thận tinh, ích Thận khí.
-
Thực phẩm: Các loại thực phẩm có màu đen (đậu đen, vừng đen, gạo lứt đen, nấm mèo), óc chó.
-
Thảo dược: Thục địa, Hoài sơn, Sơn thù, Trạch tả.
-
Bài thuốc tiêu biểu: Lục Vị Địa Hoàng Hoàn (cơ bản để bổ Thận âm), Kim Quỹ Thận Khí Hoàn (bổ Thận dương).
3. Bồi Bổ Tỳ (Thổ) – Nâng Đỡ Mi Mắt và Sinh Khí Huyết
-
Mục đích: Kiện Tỳ ích Khí, trừ thấp.
-
Thực phẩm: Khoai lang, bí đỏ, hạt sen, ý dĩ.
-
Thảo dược: Đảng sâm (hoặc Nhân sâm), Bạch truật, Hoàng kỳ.
-
Bài thuốc tiêu biểu: Tứ Quân Tử Thang (kiện Tỳ cơ bản).
4. Bồi Bổ Toàn Diện và Duy Trì
-
Điều chỉnh sinh hoạt:
-
Ngủ đủ giấc: Ngủ từ 23h – 1h sáng là giờ Can kinh hoạt động, giúp Can huyết quay về tàng trữ và tái tạo.
-
Hạn chế căng thẳng: Căng thẳng sinh Can Hỏa, gây đỏ mắt.
-
Tập luyện: Tập Yoga, Thái cực quyền, giúp lưu thông khí huyết.
-
-
Mát-xa mắt: Thực hiện bài tập nhãn khoa và day ấn các huyệt vị xung quanh mắt như Tình Minh, Toản Trúc, Ngư Yêu, Ty Trúc Không, Đồng Tử Liêu hàng ngày.
-
Chườm ấm: Dùng túi thảo dược ấm hoặc khăn ấm chườm mắt để thúc đẩy tuần hoàn máu và thư giãn cơ mắt.
Kết luận:
Mắt là một cơ quan phức tạp, thể hiện sự tinh hoa của cả Ngũ Tạng. Để có một đôi mắt sáng khỏe, ta cần bắt đầu từ việc chăm sóc gốc rễ: dưỡng Can huyết (Mộc) và bổ Thận tinh (Thủy), đồng thời kiện Tỳ (Thổ) để đảm bảo nguồn cung cấp khí huyết đầy đủ. Sự cân bằng của Ngũ Hành chính là chìa khóa cho một thị lực dồi dào và ổn định.